تفسیر نعمانی (کتاب)

«تفسیر نعمانی» یا «رساله المحکم و المتشابه»، رساله‌ای منسوب به محمد بن ابراهیم نعمانی (م ۳۶۰ ه.ق) در علوم قرآنی با نگاه شیعی است، که در قرون اخیر با نام «تفسیر نعمانی» شهرت یافته است. این کتاب، تفسیر به‌ معنای‌ رایج‌ کلمه‌ نیست‌ که‌ به‌ تفسیر تمام‌ آیات‌ قرآن‌ کریم بپردازد، بلکه‌ نوعی‌ تقسیم‌بندی‌ موضوعی‌ آیات‌ قرآن‌ است‌.

معرفی کتاب

«تفسیر نعمانی»، رساله‌ای در علوم قرآنی است که برخلاف نام «تفسیر» که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح شده در آن بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.

بخشی‌ از این‌ تفسیر، مطالبی‌ مفصّل‌ منسوب‌ به‌ امام‌ علی‌ علیه‌السلام‌ در باره قرآن‌ است‌ که‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ آن‌ را روایت‌ کرده‌ و به‌ سبب‌ نقل‌ آن‌ در این‌ تفسیر، به مرور به‌ تفسیر نعمانی‌ شهرت‌ یافته‌ است‌. محمدباقر مجلسی‌ روایت‌ نعمانی‌ را به‌طور کامل‌ در «کتاب‌القرآن‌» بحارالانوار با این‌ عنوان‌ آورده‌ است‌: «آنچه‌ از امام‌ علی‌ علیه‌السلام‌ در باره اقسام‌ و انواع‌ آیات‌ قرآن‌ و تفسیر بعضی‌ از آیات‌ آن‌ به‌ روایت‌ نعمانی‌ نقل‌ شده‌ است‌...».

در کتابهای رجالی و فهرست ها تا زمان ابن‌ شهر‌ آشوب (م ۵۸۸ق) اثری از کتاب تفسیری در میان آثار و تألیفات نعمانی (زنده در نیمه دوم سده ۴ ق) به چشم نمی‌خورد و این تنها ابن شهر آشوب است که در بخش مشهوران به کنیه، در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان "تفسیرالقرآن لاهل البیت علیهم السلام" یاد می‌کند. در تبیین این امر می‌توان به این موضوع اشاره کرد که نعمانی سالهای پایانی عمر را در شامات گذرانده و در آنجا درگذشته است و ابن شهر آشوب که ظاهراً تألیف خود را در حله به پایان رسانیده، به آثاری از نعمانی که در اواخر حیات در شام تألیف نموده، دسترسی نداشته است.

ذکر روایتی به نقل از کتاب تفسیر نوشته نعمانی در رساله مشهور به «تفسیر نعمانی» نیز می‌تواند قرینه دیگری بر وجود این کتاب باشد. به‌ویژه نعمانی این روایت را از ابن عقده (م، ۳۶۸ ق) نقل نموده که استاد وی بوده است و در کتاب «الغیبة» نیز از وی بسیار نقل روایت ‌می‌نماید.

به هر روی اگرچه بتوان وجود کتاب تفسیر اثر نعمانی را اثبات کرد، اما رساله موجود با آن تفسیر متفاوت است و تنها یک روایت از آن کتاب در آن نقل شده و همین امر موجب انتساب همه رساله به نعمانی گشته است.

درباره دوران رواج این رساله باید گفت که تا پیش از سده ۱۱ قمری گزارشی از آن در دست نیست و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی‌گردد که فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ق) و بعد شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴ق)، در همه موارد به نقل از رساله المحکم و المتشابه، به نقل از آن می‌پردازند و علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق) آن را به طور کامل در بحارالانوار درج می‌نماید. پس از آن فاضل هندی (م ۱۱۳۷ق)، شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ق)، محقق نراقی (م ۱۲۴۵ق)، صاحب جواهر (م ۱۲۶۶ق)، محدث نوری (م ۱۳۲۰ق) و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند.

مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند بلکه بیان می‌دارد که از طریق وجاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازات نقل شده به این کتاب نیز از تلفیق چند اجازه بدست آمده است و به شکل متصل وجود خارجی ندارد.

این رساله با نام المحکم والمتشابه منسوب به سید مرتضى (م ۴۳۶ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده و محتوا و سبک نگارش این رساله نیز با آرا و آثار سید مرتضى متفاوت است.

با توجه به استفاده مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی که در نیمه دوم سده ۴ق حیات داشته، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمه دوم سده ۴ق است. درباره مؤلف این رساله نیز باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگی های محتوایی رساله می‌توان به برخی از خصوصیات وی پی برد. با توجه به این که مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است و نگاه متکلمانه در جای جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست.

محتوای کتاب

این رساله با مقدمه‌ای در فضیلت و جایگاه قرآن کریم و ضرورت رجوع به اهل بیت علیهم السلام برای فهم و تفسیر صحیح آیات الاهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به ۷ قسم تقسیم می‌نماید و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است و به ۶۰ مبحث می‌رسد.

از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، تحریف، رد برخی نظرات در باب ایمان و کفر و زیادت و نقصان آن، رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر یهود و نصارا و رد بر قائلان به رأی و قیاس اشاره کرد. پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده، درباره این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند و این رساله در واقع پاسخ های آن حضرت به این پرسشها ست.

در جای جای رساله نیز به موضوع پرسش و پاسخ اشاره می‌شود. با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین علیه السلام و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، وجود مباحث بسیاری در این رساله که به دوره‌های بعدی بازمی‌گردد، این انتساب را با تردید مواجه می‌سازد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت و نقصان ایمان و کفر، نقد اجتهاد و قیاس و نقد آراء معتزله اشاره نمود.

موضوع دیگری که درباره تفسیر نعمانی مطرح است، مشابهت فراوان با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخش هایی از آن را در اختیار گذاشته است. پس از مقایسه میان این ۳ متن در توضیح شباهت میان آنها می‌توان چنین گفت که مقدمه تفسیر قمی و رساله سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکله اصلی رساله تفسیر نعمانی با توجه به مقدمه تفسیر قمی سامان یافته و توضیحات و مثالهای بیشتر از متن تفسیر به آن افزوده شده و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است.

همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی و قیاس، در پاسخ به آراء مطرح شده از سوی شافعی (م ۲۰۴ق) در کتاب الرسالة بیان شده است.

پانویس

منابع

• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۵، مدخل "تفسیر نعمانی" از سعید زعفرانی‌زاده.
• دانشنامه جهان اسلام، ج ۷، مدخل "تفسیر نعمانی" از محسن معینی.